♦ ЖЕНСКО БОЖЕСТВО
о општословенскиот религиозен систем, како и во одделните словенски религиозни системи присутни се и женски божества-божици-определени како суштества од женски род. Има сведоштво
дека и во VI век бил почитуван идол на жена-божица: „сонце и дожд и секакво добро за нас ни се дава од неа, зашто таа има власт да дарува смрт и живот кому ќе посака“.
Се споменува богињата Мокош. Според едни извори се смета дека продолжение на нејзиниот лик е Св.Петка Параскева, на која што и се принесува преѓа, таа преде и ја води нишката на судбината. Веројатно една од функциите на Мокош била истата. Нејзиното име потекнува од коренот „мокрый“, „мокнуть“ или со „токос“= предење, односно, Богињата ја преде нишката на судбината, определувајќи го животниот пат на човекот. Тоа пак ја воспоставува релацијата со мојрите кај древните Грци или норните во германската митологија. Во западнословенската митологија е позната богињата Жива- олицетворение на животната сила и противничка на смртта. Значи станува збор за женско антропоморфно божество и основната функција и е дарителна. Таа има власт да го определи животот и смртта на луѓето-најважните параметри во човечкото постоење, дарителка е на добро, а во поопшта смисла тоа е се: сонце, дожд, чест, успех. Несомнено таа има и пророчка функција, зашто определувањето на животот или смртта е врзано со пророкување-гатање- кој треба да живее уште, што ќе се случува со него, до кога може да живее итн.
♦ ГОЛЕМАТА БОЖИЦА МАЈКА-нејзината карактеристика колку и да се усложнувала функционално и иконографски, во зависност од различните епохи и географските подрачја, продолжила да живее и по античкиот период и потоа во поново време. Определени нејзини аспекти можат да се поврзат со ликот на самовилите, кои персонифицираат прадревен лик на една господарка и покровителка на растителниот и животинскиот свет. По силата на таа логика остатоци и некои елементи од овој култ можат да се доведат во врска со самовилите во македонскиот херојски епос за Крале Марко- каде самовилата често е негова посестрима и помошничка.
∟ Идејата за плодноста и разновидноста на светот, овоплотена во женски лик е засведочена уште од новокамената епоха околу VI век пред Христа. Тогаш Големата Божица Мајка се појавува во голем број култови, статуетки и поворки во огромен ареал-целиот европски југоисток и регионот на источното Средоземјоморје. Нејзиното присуство е силно изразено и подоцна во брознената епоха во периодот на XVI век пред Христа. Таа е господарка на сè и сешто- сеопфатна, семоќна сила, којашто го определува ритамот на животот, целата разновидност на сите негови дејства и форми. Древното мислење ја сфаќа целата вселена како рожба-плод на женското начело-принцип, коешто по правило се идентификува со земјата. Тоа допушта земјата сама да се оплоди- да самозачне, за да го создаде целиот останат свет. Затоа, таа често има матронална и виргинална карактеристика. За да се заврти годишниот циклус на раѓањето и на смената на годишните времиња, задолжителна е појавата на машкото начело-принцип, на синот Сонце, кој што го раѓа Големата Божица Мајка.
→ ЖЕНАТА-во традиционалните општества има второстепена, потчинета улога во однос на мажот. Според библиските пишувања жената е втора направена од Бога-не од земја, туку од десното ребро на Адам. Таа му потклекнува на ѓаволовото искушение-змијата, заради што е погрешна од мажот. Затоа постои верување дека гробот на жената треба да биде ископан подлабок од оној на мажот. Според дуалистичкото учење на Богомилите, мажот и жената се рамноправни созданија, чиишто тела се творба на ѓаволот, а душата на Бога. Основните задолженија на жената се да роди и да одгледа деца, да ги извршува сите домашни работи-месење, печење леб, шиење, ткаење, предење, да ја одржува хигиената во куќата и дворот, да се грижи за здравјето на домашните и да се грижи за домажните птици и животни. Жената без деца се нарекува бездетна, јаловица. По традиција, бездетноста во семејството се должи секогаш на неа, затоа и општественото однесување кон неа е одрекувачко и недружељубиво. Се верува уште и дека бездетната жена е зло за куќата и дека таа најлесно може да се оддаде на магии и гатања. Бездетните жени не можат да исполнуваат обредни функции- не ставаат имиња на младоженците и децата- не можат да бидат куми, не можат да „бабуваат“ при пороѓај. Во обредниот живот жената учествува главно во обичаите при раѓање и при погреб. По пораѓај, обичај е најпрвин жени да ја посетат леунката. Мртвите се капат, облекуваат и спалуваат само од жени. Женски карактер имаат празниците посветени на болестите (Св.Варвара), на змиите и дивите животни и есенските принесувања жртви.
♦ ВАРВАРА, Варваринден, Варварица, Варвардан, Женско коледе
∟ празник посветен во црковниот календар на христијанската светица великомаченица Варвара. Во народните сфаќања Варвара се поврзува со преминот од есен во зима. Се верува дека од Св.Варвара до Св.Игнатиј Богоносец денот се „крева“, се зголемува колку иглен врв; дека на Св.Варвара денот и ноќта се еднакви или дека Сонцето се врти кон летото. Најчесто Св.Варвара се сфаќа како покровителка на сипаницата и други детски болести, а конкретната претстава за неа ја сочинува митолошкиот лик на болеста- стара, грозна и зла бабичка.
Света Варвара е типично женски празник.
За да ја умилостиват и прогонат „баба Шарка“
жените подготвуваат на денот на Света Варвара обредно вариво „
варвара“ од различни пченични и грашести зрна, го засладуваат со мед и го раздаваат на соседите и децата. Во регионот на Софија (Дупнишко)
, непарен број деца палат голем оган на крстопат, секое од нив во свое (или зедничко) грне вари леќа и лапнуваат по три зрна. Покрај огнот мајките им раздаваат пченични пити (погачи) и ракија. Секое од нив по три пати го прескокнува огнот по што заминуваат. Леќата и гламните (остатокот од дрвата во огнот) се користат за лекување од голема сипаница и други болести.
Постои и верување односно забрана да не се варат грав и леќа на Св.Варвара за да не остава сипаницата белези со големина на тие зрна. Во Добружда и Тракија
жените раздаваат намачкани со мед пресни пити за здравје на децата или некаде тоа се прави за здравје на сите луѓе и добитокот. Една од питите ја оставаат на полицата или на греда на таванот „за баба Шарка ако дојде да ја земе и да не ги зафаќа луѓето“. Спроти Варвара крај измачканото огниште се поставува трпеза за сипаницата со медена пита, мед, сол, вода; оставаат крпа и перница до софрата. Во југоисточните бугарски краеви
спроти празникот е првата “
кадена вечера“. Свеќа од неа се чува, се вика варварска и се пали при тешки пораѓаи на добитокот, кога грми и кога паѓа град. Св.Варвара се почитува и како празник во чест на домашните птици. Утредента домаќинката им дава на кокошките од варивото, на кое црта со јаже круг- да се множат и да се чуваат. Претходниот карактер на празникот се врзува со моминските гатања за мажење. Иако ретко - христијанизираниот лик на светицата покажува врска со наречниците (митол.).
Само во одделни села на Североисточна Бугарија
трите дена на светците Варвара, Сава и Никола се почитуваат и како волчји празници. Се среќава и верувањето дека Сава и Варвара се два куци волка, коишто одат последни од групата од пет волци. Во Годечко, Трнско, Радомирско и Ќустендилско
, каде што Света Варвара се нарекува „Женска Коледа“ дотерани девојки и момци со торбички на рамо-
варварки, варварици – ги обиколуваат селските домови, пеат обредни песни и благословуваат за здравје и бериќет.
Народните претстави за празникот и обредноста на Св.Варвара упатуваат на древните женски култови, преосмислени во христијански дух и врзани со култот на Светицата-Големата Богиња Мајка.
„ Во Радовиш на овој ден подготвувале пченка за варење за да се заварат (затечат) бучуци жито. Во овој крај со Варвара бил поврзан обичајот полазувајње што се среќава и во други краишта на Македонија, иако во некои места овој обичај е поврзан и со некои други празници. Имено тој прв што ке влезе во куќата наутро се вика полезник. Се смета дека е добро тој да е човек со лесен полез поради што поканувале луѓе што ги сметале за среќни први да дојдат наутро и да бидат полезници. Полезникот носел неколку сламки и велел: "Дујде Света Варвара сус гуденца, сус пиленца, сус детенца и бериќет - здравје и ксмет да имате во куќата". Полезникот го честеле со кафе, слатко и др., а му давале и пари.
Обичаи поврзани со полезник се изведувале и во Гевгелиско каде што овој обичај се изведувал на Мартинци. Освен тоа домаќинката мешала повеќе житни култури (пченка, јачмен, овес, просо и др.) ги варела и им давала на кокошките да им се разварат цревата и да несат повеќе јајца во текот на годината.
Варење жито на овој ден среќаваме и во Кумановско. Овде најчесто во ѓезве вареле пченка и пченица (мешан бериќет) и сите од куќата каснувале утрото пред да одат на работа. Тоа се правело за да не се запече полето да биде влажно како водата во ѓезвето и да тера бериќетот. Истиот ден се јадел варен грав за да не го тепа град полето.
Во Велешко верувале дека од Варвара до Игнат денот се кревал колку врв од игла, а од Игнат до Васил пак како врв од игла. Култот на Света маченица Варвара особено популарен бил во Разлошко каде што се верува дека таа била од овој крај и дека тука настрадала. Овде се изведуваат интересни обичаи, се празнува со собири и панаѓури. Се вели дека празникот Варвара е на средината на Божиковите пости. Тогаш девојките и момчињата се облекувале во специјална облека со специјални капчиња на главите оделе кај црквата Света Петка над селото,тамо играле и пееле, а потоа се враќале и во групи ужинале во некоја куќа каде што специјално за нив се спремало храна. Потоа пак играле и пееле повеќе обредни песни меѓу кои и "С'вета Варвара букосава Свети Никола".
Споменот на Света маченица Варвара во Разлошко се празнувал и во средата по Велигден кога мноштво народ се собирал кај месноста Света Варвара два километри подалеку од селото Елешница на реката Места каде што има топла вода. Таму се собирал народ од соседните села и се правел панаѓур.
И свештеникот Иван Панајотов Асјанчин запишал дека на 4 декември луѓето се собирале кај изворот со топла и лековита вода да се измијат за здравје и исцелување од секакви болести. Овој свештеник сведочи дека од 1850 година и ова празнување било пренесено на средата по Велигден зашто во зима било студено, со снег.“
♦ СВЕТА АНА (зимна), Анино зачнување
∟празник, кој се чествува на денот, на кој што според Светото писмо Св.Ана ја зачнала Дева Марија. Култот на Св.Ана е најсилно изразен
во Западна Бугарија, во одделни реони на Јужна Бугарија и во Македонија. Св.Ана го определува периодот на преминот од есен кон зима, кога „сонцето се врти кон летото“(Пијанец); „сонцето рипнува како пиле на праг“ (Пирин). Претставата за преминот го прави празникот Св.Ана погоден за момински мажачки гатања, прогнози за животот. Момите засеваат зрна од жито во грне со вода и ставаат прачки од јаболко или вишна. Ако до
СУВАРКИ житото никне, а прачките разлистаат, тоа е знак дека момата ќе се омажи во текот на следната година. Во одредени места овој ден се смета како добар за отпочнување нова работа. Жените не предат волна за да се одбегнат женските јагниња. Во Михаиловградско-Бугарија
се смета дека Св.Ана ги „затвора“ Волчјите празници. Жените не тресат черги за да ги заштита стадата и овчарите од волци. Во Хасково
празникот се смета дека е многу лош и се нарекува „Св.Ана
хаталива“. За да не куцаат домашните животни жените не предат волна. Познато е верувањето дека на Св.Ана –
вражачки, маѓесници ја спуштаат Месечината од Небото и ја молзат, за да го зголемат
млекото од својот добиток; или пак со магии можат да им ја одземат несивоста на кокошките, ако украдат трески од туѓи дрва и им ги наместат во храната. Затоа на Св.Ана посебно се внимава на кокошките , а вимињата на кравите се мачкаат со
лук или се ставаат
човечки екскременти (се слагат при кошарите).
Во народниот култ Св.Ана ја има и христијанската претстава за светица-мајка на Св.Богородица. Св.Ана оттаму се почитува и како заштитничка на бремените, децата, бракот и семејството и празникот главно го почитуваат и празнуваат жените. Постои обичај мајките на тој ден да не работат, за да не им се разболат децата.
♦ СВЕТА ВЕЛИКОМАЧЕНИЦА МАРИНА - ГОРЕШТНИЦИ
∟ празници во чест на на огнот и празници кои се празнуваат за заштита од огнот. Се чествуваат во три последователни дена во народниот календар. Вообичаено овие празници се на 15, 16 и 17 јули, одредени од источноправославната црква како празници на светите маченици Кирик и Јулита, Атигонен и Марина- жртвувани за христовата вера.
Според житието на Св.Марина при мачењето-страдањето раните и биле горени со оган. Иако поретко овие празници се празнуваат од 17 до 19 јули. Така денот на Св.Марина во двете варијанти еднаш се празнува како прв или трет ден. Покрај во Македонија, овие празници се чествуваат и во северна и западна Бугарија. Во северна Бугарија секој од овие три дена добил свое име:
Чурлига, Пьрлига и Марина Огнена, а во јужна Бугарија:
Люта, Чурута (Чюрука), Опалена Мария.
За овие денови се верува дека се и најтоплите денови во годината.
Овие празници се определуваат со строги забрани за полска и домашна работа- не се оди на нива, не се жнее, не се врши не се коси и не се копа, не се врзуваат снопје и не се впрегнува кола, не се пере, не се мие, не се готви, не се меси и не се пече леб, не се преде и не се шие. Непочитувањето на овие забрани се смета за причина за пожари, за горење на родот, домот итн.
Се верува исто така дека на овие празници не се пали оган и не се изнесува од живеалиштето. Според народната етимологија на имињата Чурлига, Чюрука, овие денови се почитуваат и за заштита од дожд. Според народното верување на третиот, поретко на првиот ден од небото паѓа сам нов, божји оган, затоа на тој ден се се прави обредното обновување-подновување на огнот во огништето. Оваа практика е врзана за денот на Св.Марина која се смета за владетелка на огнот.
Оттаму и христијанскиот назив Огнена Марија
за сестрата на Св.Илија. Според едно предание, запишано од Кузман Шапкарев на нејзиниот ден не требало да се жнее, за да не се запали жетвата: на оној што не ја почитувал забраната му се запалила неожнеаната нива, а тој се молел со зборовите „Прости Св.Морено! Ти палиш, ти гасиш Св.Морено“. „Од народните песни може да се подразбере дека таа претставува персонификација на молњата: таа пали со оган, гаѓа со молња, стрела. Народот ја нарекува Огнена Марија како асоцијација на огнот. Во песната за делбата на атрибутите на светците, таа ги добива молњите и стрелите; во друга песна ѕвездата Деница и подарува жив оган. А. Гејштор ја наведува претпоставката дека Огнена Марија е христијанска трансформација на Перперуна-Перкуна, женското божество кое се јавува како друшка на богот Перун-мајка на молњите и светкавиците (женска фигура која потсетува на ведското божество Парџана кон кое се упатуваат молитвите за дожд). Како последица на табуирањето на името на божеството, Перперуна се јавува и по имињата: Додола, Дудула, Дудуле “.
„Како што може да се види во народното верување сиве овие три дена се поврзани со оган. Името на Кирик во некои краишта според дијалектниот говор е блиску до чурук-чуруци (народен назив на овој празник), во Антиноген исто така имаме асоцијации на оган (антиноген) а и Св. маченица Марина народот ја вика Огнена Марија. И неслучајно овие три дена во наредниот календар и во народното сфаќање одат заедно под едно име Горештици – чуруци, бидејќи и во народното верување бројот три има посебно значајно место.
Во Велес се верувало дека „чуруци фчурујат, запалујат куќите на тија шчо работат на тој ден, от тоа секого го стра да фане работа“. Калајџиите прзнујат тој ден за чурец.“ Во Охрид, како што запишал Е. Спространов Света Марена ја држеле за да не стануваат бури. „Та је мала – и креват снопојте и полоѕите. Ко да фатет ветришча, грмежи, дожџој – да чуват Госпот је.“ Е.Спространов уште го забележал преданието дека Света Марена била жива. Манастирот и се наоѓал Л’нга. „Еднаш еден Турчин је го украл стреброто и го продал на еден кувенџија. Кувенџијата го стопил и се спалаил. Тогаш ошол во манастирот пред Св. Марена и је се молел. Ко да се молел по кротко, таа се смејела, а ко да се бијал пак, ко да плачел и таја плачела од жалба. Фенерлија је Св.Марена и иконата нејзина је фенерлија.“
Интересно предание за оваа светица забележал и Кузман Шапкарев. Тој сведочи дека таа го условила ѓаволот за коси и го тепала по главата со чекан, а на тој ден 17 јули селаните ниту жнијат, ниту вршат во чест на светицата која ја сметаат за претставителка и покровителка на жетвата и воопшто на сеидбата, како грчката Деметра и бугарската божица Жива.“
Во реонот пак на Странджа, Родопите и меѓуречието на Струма и Места, Св.Марина под името „
висия“се почитува како господарка на змиите и лечителка од тајното каснување. Тој елемент во народниот култ на Светицата, како и празнувањата во нејзина чест со типичните ноќни капења за здравје се разгледуваат како сведоштво за врската меѓу Св.Марина и
Артемида и тракиската
-БЕНДИДА . Се смета дека таа како господарка ги држи под клуч во голема пештера сите животни, ѕверови и змии. Ако ги пушти на слобода ќе ги уништат луѓето. Таа е господарка на се, оттаму нејзе и се потчинуваат целата природа и животинскиот свет.
Митолошките наслојки се видливи во празнувањето кое што се одвива цела ноќ со запалени фенери, музика и многу народ, што во многу елементи се поклопува со ноќните празнувања во Атина во чест на Бендида
. Оттаму и уверувањето дека со примањето на христијанството само името на светицата се заменува со името на Бендида, така што нејзината суштина останува непроменета и се совпаѓа со таа на Големата Божица Мајка.
Овој празник најмногу го почитуваат оние коишто работат со оган- ковачи, калајџии, пекари.
♦ ПЕТКОВДЕН, Св. Петка
∟ го означува завршувањето на летото и есента, со којшто и завршува активниот сезонски стопански циклус. На Св.Петка и Митровден, стопаните им плаќаат на своите работници и ги расчистуваат своите долгови, а исто така ги склучуваат договорите за следниот работен циклус. На тој ден обично се оплодуваат домашните животни-овча свадба или коч курбан. Додека трае актот, жените не работат ништо, за да се роди здрав и пргав добиток. Според верувањето, ако домаќинките плетат или шијат постои опасност јагненцата и теленцата да се завиткаат со папочната врвца. Според традицијата Св.Петка го поставува начелото на семејните-родови чествувања, посветени на анонимниот дух, покровител на домот и имотот и на светицата патрон. Тие чествувања се познати како СВЕТЕЦ, СЛАВА, СЛУЖБА, НАМЕСТНИК, СВЕТОГО, ЗАПИС, ОБРОК. На тој ден, според обичајот се игра и првото големо оро, на кое заигруваат и се покажуваат сите моми кои треба да се мажат. Повозрасните ги набљудуваат девојките и од нив ја бираат својата идна снаа, поради што на одредени места овој празник е познат и како „ Гледање на момите“.
Во христијанската митологија Св.Петка се почитува како покровителка на женските домашни дејности: предење, ткаење, влачење волна, кроење, шиење. Некои претстави Св.Петка ја определуваат како светица со андрогина природа. На некои места бугарите ја претставуваат оваа светица и како ѕвер-волк.
Се верува исто така и дека пред оние жени кои не ги почитуваат забраните за работа на тој ден, Св.Петка им се појавува во вид на змија. На Св.Петка, како и во следните 12 дена до Митровден, традицијата им забранува на жените да работат со волна. Исто така, не смеат да кројат и шијат облека за мажите, зашто според верувањето стадата и овчарите ќе бидат нападнати од волци. Во таа смисла стои и верувањето дека Св.Петка е прва во редот на „вълчи празници“
= волчји празници. Паралелно, светицата се почитува и како заштита од глувци. Нејзиниот народен култ е под силно влијание на претставата за ПЕТОК- како еден од најлошите денови во неделата (седмицата). Св.Петка го воведува начелото и на есенските женски жртвени принесувања на црни кокошки – именувани како кокошкина црква. Во земјите на Тракија
дури петокот по Велигден се жените не ткаат, а тој уште се нарекува и Летна Св.Петка, Пресвета Петка, Петка Балъклия. На тој ден се принесуваат жртви, проследени со богати трпези, песни и ора.
„Света Параскева-Петка е олицетворение на петтиот ден од неделата-седмицата. На овој ден се практикувал строг пост, особено воздржување од млечни производи, што покажува дека петокот бил ден на празнување на сточарите. Христијанската Св. Параскева (нејзиниот ден се празнува на Петковден) во јужнословенскиот фолклор се јавува како Св.Петка. Се работи за спомен на едно автентично матријахално словенско божество, на што упатува паралелата со аналогната германска божица Фреја (Freitag=петок). Во ликот на Света Петка се сочувани сите карактеристики на паганската божица на земната плодност, заштитничка на родилките и децата, покровителка на женските дејности.“
Во народните песни и преданија Св.Петка е мајка на Св.Недела=кои исто како Лада и Леља се застапени во пролетните песни.
Во ликот на Света Петка неодминливи се присутни елементи од божицата на Источните Словени-Мокош
= божица на плодноста, заштитничка на жените и женските дејности, особено предењето. Сеќавањата на оваа божица биле живи во Украина се до IX век. На север во Русија ја викаат уште и Мокоша, а се среќава и кај Западните Словени.
Сретен Петровиќ се обидува да даде одговор дали божицата Мокош е хтонско женско божество? Потоа се повикува на паралелата што ја дава Рибаков помеѓу грчката Хеката и словенската Мокош. Хеката кај Грците е хтонска божица, божица на колнења и вражања, поврзана со светот на мртвите, а според обележјата на словенската Мокош и таа носела низа црти кои ја поврзуваат со Хеката и Фреја, Афродита. Сетоа тоа зборува во прилог на тезата- вели Петровиќ, дека Мокош-како покровителка на женските дејности, била многу значајна божица на прасловенскиот пантеон, за што речито зборуваат некои слоеви на скулптурите на Збручанскиот идол Световид, чие митолошко и симболично значење го интерпретирал самиот Рибаков. Поставена е и хипотеза дека супстанцијата на ликот на Мокош ја презела христијанската Св.Петка. И како што Поревит бил прикажан како хтонично божество со пет глави, така бројот пет и во тој склоп петокот-ден кој се фиксира за Мокош односно Св.Петка. Мокош е божица на плодноста, водата, покровителка на женските дејности и судбината на девојките, лик кој бил втиснат на главната ликовна гранка на Збручанските идоли, а се празнувал на преминот од лето во зима.
Ова тврдење е поткрепено и со постоењето на неколку топоними: Макошка, Ѓурѓева Макоша, Средна Макошка, Далечна Макошка- Кратово, Македонија.
◘ ПЕТОК-петтиот ден од неделата посветен на христијанската светица Св.Петка или Св.Параскева, почитувана како покровителка на жените и домашните работи. Според народното верување тој е еден од тешките, лоши денови. Тој е нечист и затоа носи карактеристики на женски ден. Секој петок е посен ден-се пости. Спроти петок исто така постои уверување дека задолжително се апстинира сексуално. Постои и верувањето дека луѓето родени во петок се нечесни и болникави. Се верува уште и дека во текот на годината дека има 12 лоши петоци, на коишто се забранува секаква работа, консумација на месо и полово општење. Тоа се црните петоци спроти Митровден, Коледе, Сурово, Водици, Св.Трифун, Тодорица, Средопостница, Велигден, Русалја, Петровден, Голема Богородица и Крстовден. Со најголем страв се зборува за петокот од Тодорова, Русалска и Средопосна недела, за кои во народот се верува дека се три лоши сестри. Традицијата ги забранува венчавките во петок, зашто во петок бил распнат Исус Христос. Во петок мажите не се бричат, а жените не ги мијат косите за да не останат вдовици.
♦ ГОЛЕМА БОГОРОДИЦА
∟ народно име за празникот Успение на Богородица, со кој што православната црква ја одбележува смртта на Божјата Мајка. Култот на Богородица е еден од најраспространетите. Се смета дека Богородица била обична жена, која ги почитува општоприфатените норми на однесување и е блиска до народот, до обичниот човек. Длабоко вкоренета е народната претстава за милосрдието на Богородица-заштитиничка на грешниците, покровителка на жените, на мајчинството, на родилките и децата. Апокрифните молитви и преданија ја претставуваат како избавителка од најразлична беда, од зли сили, болести (особено за малите деца). Култот на Богородица проникнал длабоко во религиозниот живот и обредноста. Во нејзиниот комплексен лик се напластени многу елементи. Според едни таа е класифицирана во редот на големите богињи мајки, а други пак согледуваат сличност меѓу Богородица, словенските РОЖАНИЦИ- божества и античката божица –покровителка на бракот и родилките Артемида. Голема Богородица е празник чествуван главно од жените (родилките). На празничната литургија в црква се носат од првите собрани плодови-грозје, диња, мед, леб од новото брашно, понекогаш сирење, за да ги освети и благослови свештеникот. Потоа се раздаваат за здравје на живите и за душа на мртвите. Ваквите принесувања на жртви на денот на Голема Богородица зборуваат за присуство на стари митолошки претстави.
Во Трновско-Бугарија
на овој празник се раздаваат и лепчиња –кравајчиња за здравје на воловите. Тоа ни укажува за присуството на уште една црта во ликот на Богородица- покровителка на добитокот.
Во многу региони, Голема Богородица се чествува и како патронен празник. Се прават семејни, лични и селски курбани-слави за здравје, црковни собори.
Одделни елементи од култот на Големата Божица Мајка-како господарка и покровителка на раститенијата и жвотинскиот свет, се вклопуваат при чествувањето на Богородица (и Св.Марина). Св.Богородица е комплетна персонификација на Големата Божица Мајка, направена со примањето на христијанството, при што се зачувани сите древни карактеристики на Божицата.
Во личноста на Девица Марија, Божицата на земјата или „Големата мајка“ од древните религии, успеала до некаде- констатира Артур Котерел, да ја воспостави својата некогашна позиција. Во прво време, Девица Марија не била почитувана повеќе од другите светици и светци, но почнувајќи од IV век нејзиниот култ сè повеќе зајакнува меѓу христијаните. Ефејскиот собор во 431 година се состанал во црквата за која се верувало дека ги чува нејзините земни останки и и ја потврдува титулата theotokos, „Богородица“ што во латински превод значи Mater Dei, Мајка Божја. Тој назив ја одржува визијата на Св.Јован од Патма, така како што е опишана во Откровението. „И знак голем се покажа на небото: жена облечена во сонце и месечина под нозете нејзини и на главата нејзина имаше венец од дванаесет ѕвезди.“
„Богородица беше „Mater Virgo“, девица мајка, првобитна материја подоцна изделена во многу создадени нешта; Stela Maris, ѕвезда на морето, неизвалкана материца на божествениот извор, како и на праисконската вода над кои бдее Дух (светиот); и „стебло Јесееево“, оска на вселената и „гранка“ на која ќе расцвета „Духот Господов“. Котерел е убеден дека иако сите овие компарации-особини, се наследени од народната традиција Црквата морала да се помири со култот на Девицата и легендите врзани за неа. Тој смета дека притисокот на народните верувања ја победил теолошката чиста форма. Залудно Св.Бернар (1090-1153), бранител на католичкото правоверие, се обидувал да ја спречи плимата. Некој монах од Клерво, старата опатија на Св.Бернар, сонувал мртов светец со темна дамка на градите, како последица на неговото одбивање да ја прифати теоријата не безгрешното зачнување. Прилагодувања се вршат и ден денес; папата Пије XII во 1950 година со Manificentissimus Dei ја прогласува догмата за телесното вознесување на Девица Марија на небото. Во православната црква омиленоста на нејзиниот култ се потврдува во постоењето на мноштвото икони.
„Богородица секогаш ги тешела оние кои запаѓале во длабоко очајување. Еден средновековен летописец забележал една наводно „ѓаволова“ жалба: Секој ден му се жалам на Бога заради тие неправди, но тој е глув кога во прашање е Неговата Мајка и и дозволува да биде гоподарка на рајот“. На овоземен план, Богородица им помага на сиромашните и ги исцелува болните. Современи средишта на нејзиниот култ во Западна Европа настануваат во Лурд 1858 и во Фатими-Португалија, 1917, по вестите дека се покажала во овие места.“
РЕЗИМЕ
◘ Оттаму нужно се појавува заклучокот дека рамништата на старомакедонската религија се сместени во митолошки простор, чиишто параметри се небото, земјата, подземниот свет и четирите страни на светот-исток, запад, југ и север. Обединувачки елемент на овие параметри е „световното дрво“, за што има многу сведоштва и во македонскиот фолклор. Толкувањето и анализата на елементите од тој религиозен систем функционира според правилото на бинарна опозиција. Можат да бидат реконструирани следниве видови опозиции:
- апстрактни: чесно-нечесно; живот-смрт; парно-непарно
- просторни: горе-долу; исток-запад; север-југ
- по светлината: светло-темно; бело-црно
- социјални: машко-женско; свој-туѓ; дом-гора итн.
◘ видовме дека во ликовите на христијанските светици има мноштво елементи од старите религии и митологијата.
За сакралните релации кон некои животински видови во минатото може да се види од археолошките наоѓалишта, резултатите од народното искуство, од фолклорот, во кои приказните за животните претставуваа суштествен дел, а тоа се пренело и во народните преданија и празници, поврзани со нив-Мечкин ден, Волчји празници, Глувчји ден, Зајаков ден, празниците против змии, Кучешки понеделник, Коњски Велигден, итн.
Впечатливо е тоа што христијанската религија ги восприема и адаптира на свој начин тие стари, пагански претстави, така што ги врзува за култовите на светците. Со текот на времето Св.Андреј преминува во господар на мечките (мечките и волците биле особено почитувани од старите балкански народи), Св.Марина на змиите, Св.Филип, Св.Мина и Св.Петка на волците, Св. Модест на домашниот добиток.
◘ црковната иконографија располага со обрасци, сведоштва за вистинска религиозна симбиоза: на иконата Св.Никола е претставен со глава од мечка, а Св.Христифор со глава на коњ. Св.Марина е претставена со змија во раката, а Св.Влас и Св.Модест се претставени како овчари сред стадото.
Многу често, со помош на животните се претставуваат основните митолошки симболи.
Summary
- The conclusion that the grounds of ancient-Macedonian religion are placed in the mythical space, whose parameters are heaven, earth, underground world and the four sides of the world- east,west, south and north seems almost unavoidable. The unifying element of these parameters is the “sacred tree”, which can be noticed in abundance in the Macedonian folklore.The interpretations and analysis of the elements of that religious system operate in accordance with the rule of binary opposition:
- apstract: honest-dishonest, life-death, single- pair
- spacious: up-down, east-west, north-south
- light: bright-dark,white-black
- social: male-female, belonging to you - belonging to others, home-forest etc.
- It is obvious that the characters of christian saints are infused with maltiplicity of elements of old religions and mythology. The sacral relations towards some types of animals in the past can be seen through archeological escavation sites, the results gained from peoples’ experiences, from the very folklore itself, where the animal stories constitute the essencial part, passing into the tradition and festivals, related to them –Wolf’ day, Wolf’s festivals, Mice’s day, Rabbit’s Day, festivals against snakes, Dog’s Monday, Horse’s Eastern, etc.
It is impressive that christian religion accepts and adapts these old pagan notions in its own way, binding them with the saints cults. With the time, St. Andrew becomes a master of bears, (bears and wolves were exceptionally worshiped by peoples living in the Balkan Peninsula), St. Marina of snakes, St. Filip, St. Mina, and St. Petka of Wolves, St. Modest of the domestic cattle.
- Church iconography has documents witnessing the true religious symbiosis: On the icon St. Nikola is painted with a head of bear, and St. Hristofor with a head of horse. St. Marina is painted with snakes in her hand, and St. Vlas and St. Modest are presented as peasants in the middle of a herd.
Very often, animals are used to present essential mythological symbols.
Анита АНГЕЛЕВСКА
◘ Анастасова-Шкрињариќ, Нина, Митски координати, Македонска реч, Скопје, 2008.
◘ Българска митология –Енциклопедичен речник / „ Захарий Стоянов“-София, 2006.
◘ Китевски, Марко, Македонски народни празници и обичаи, Менора, Скопје, 1996.
◘ Лосев,Алексеј, Дијалектика мита, ZEPTER-BOOK WORLD, Белград, 2000.
◘ Петровиќ, Сретен, Српска митологија-систем српске митологије, I книга-Просвета, Ниш, 1999.
